امروزه کتاب‌ها و راهنماهای زیادی درمورد درست‌نویسی یا اشتباهات رایج در گونه نوشتاری زبان معیار فارسی در دسترس است. اما از یک سو، همچنان ایرادها و خطاهای بسیاری در نوشتار فارسی دیده می‌شود و از سوی دیگر، برخی از این موارد به موضوع بحث‌های جنجالی زبان‌شناسان و اهالی ادبیات تبدیل شده است.
یکی از این موضوعات که گاهی تا حدی پیچیده می‌شود و مخاطبان را سردرگم میکند، حشو است. از نظر زبان‌شناسان، حشو یعنی کلمه یا عبارتی زاید (اضافه) که حذف آن آسیبی به معنای جمله نمی‌رساند، اما کاربردش می‌تواند لفظ و معنا را دچار بی‌تعادلی کند و حتی مشکل مفهومی به وجود آورد.
پس یک متن شیوا و استوار باید خالی از حشو باشد. با این حال، حشو همیشه ایراد متن به حساب نمیآید؛ حشو در زبان فارسی انواعی دارد و زبان‌شناسان، سه نوعِ قبیح، متوسط و ملیح را برای آن تعریف کرده‌اند.
اگر دوست دارید متن‌های شیواتر و درست‌تری بنویسید و از نظرهای متعصبانه و ناآگاهانه درمورد انواع حشو و کاربردهای آن دور بمانید، این مطلب بلاگ پاکنویس برای شما نوشته شده است.
در این مقاله خواهید خواند:
حشو در فرهنگ لغت
در فرهنگ لغت دهخدا برای واژه «حشو» این معانی ذکر شده است: «آکندن، پر کردن، انباشتن، مملو کردن»، «الیافی مانند پنبه و پشم که با آن بالش را پر کنند» و «در اصطلاح علمِ بدیع یعنی کلامی زائد که در میان جمله واقع شود و از حیث معنی به آن احتیاج نباشد». معنی دیگر حشو، «لایی» است «که برای افزایش استحکام پارچه لباس و ایستایی آن، بین آستر و رویه به کار می‌رود» و این بیت سعدی شاهدی است برای این مفهوم:
زین قبای صنعت سعدی که در وی حشو نیست
حد زیبایی ندارد، خاصه بر بالای تو
انواع حشو
زبان‌شناسان حشو را بر اساس تأثیر منفی یا مثبتی که بر معنا و شیوایی و زیبایی جمله می‌گذارد به سه نوع قبیح، متوسط و ملیح تقسیم می‌کنند.
حشو قبیح چیست؟
بر اساس تعریف استاد جلال الدین همایی، حشو قبیح، حشوی است که کاملاً اضافه باشد و به شیوایی و زیبایی و گاه حتی معنای جمله آسیب برساند. دکتر سمیعی گیلانی هم حشو قبیح را عامل تهی شدن سخن، انحراف خواننده از مقصود متن می‌داند.
انواع حشو قبیح
- کاربرد هم‌زمان دو کلمه معادل از دو زبان (حشو ترادف): فرشته ملک‌الموت.
- کاربرد هم‌زمان دو کلمه هم‌معنی از یک زبان: فریضه واجب، ملت شجاع و دلیر، ابداع جدید (به این نوع حشو، تاتولوژی هم می‌گویند که واژه‌ای است یونانی به معنی «همان‌راگفتن» و به معنای تکرار غیرضروری و پیاپی مفاهیم با کلمه‌ها و عبارت‌های مترادف است).
- کاربرد هم‌زمان دو کلمه معادل از یک دو زبان اما با فاصله از هم در جمله:
- همچنین مقاله دکتر محمدرضا باطنی را نیز خواندیم.
- کاربرد هم‌زمان دو کلمه‌‌ای که یکی مفهوم دیگری را می‌رساند. چون این نوع حشو قبیح رایج‌ترین حشو و مصطلح‌ترین خطا از این دسته است، در ادامه نمونه‌ها و مصداق‌های متنوعی برای آن می‌آوریم:
- دکتر حسین بشیریه تا سن ۵۴ سالگی در دانشگاه تهران، علوم سیاسی درس می‌داد.
- این اقدام را باید جنایت بر علیه حقوق بشر به حساب آورد.
- درازنویسی یا گنجاندن عبارت‌ها و واژه‌های زیاد برای طولانی‌تر کردن جمله‌ها:
- این تصمیم مورد تصویب هیئت مدیران قرار گرفت (به جای: این تصمیم در هیئت مدیران تصویب شد).
- آیا می‌توانید در همایش فردا حضور به هم رسانید؟ (به جای: آیا می‌توانید در همایش فردا حضور یابید/ به همایش فردا بیایید؟).
- بسیاری از موارد کاربرد «به‌عنوان» در اثر گرته‌برداری در ترجمه:
- می‌توان نتیجه گرفت که آمادگی کارکنان نیز می‌تواند به‌عنوان عاملی تأثیرگذار در تعیین سرعت پیشرفت پروژه باشد.
البته باید دقت کرد که همه موارد کاربرد این عبارت، حشو نیست. مثلاً اگر فعل جمله بالا را تغییر دهیم، دیگر مشکل حشو قبیح در کار نخواهد بود:
- می‌توان نتیجه گرفت که آمادگی کارکنان نیز می‌تواند به‌عنوان عاملی تأثیرگذار در تعیین سرعت پیشرفت پروژه مطرح شود.
- بسیاری از موارد کاربرد «انجام» و «یک» در اثر گرته‌برداری در ترجمه:
- هنگام انجام فعالیت‌های گروهی باید به اصل همکاری دقت کنید.
- اگر درمورد انجام قضاوت به اضطراب دچار می‌شوید، می‌توانید از این توصیه‌ها استفاده کنید.
- روش علمی انجام تحقیق و پژوهش.
- فقدان یک چشم‌انداز دقیق از وضعیت سلامت مردم به شکل‌گیری یک نظام ارزیابی جامع آسیب می‌رساند.
- نگاه ژرف به ادبیات صرفاً یک ضرورت علمی نیست.
- کاربرد کلمه‌ها و تعابیر دارای مفاهیم عام و گسترده مانند امر، مسئله، کار، چیز، مقوله، نحوه، به‌طور، هیچ‌گونه:
- کار چاپ و توزیع این کتاب به خوبی پیگیری شد.
- مفهوم ویرایش ژن در علوم پزشکی امروز امری تازه است.
- تکرار یک کلمه بدون داشتن نقش در جمله یا تأثیر معنایی:
- اعضای این گروه، امور اقتصادی را اموری کم‌اهمیت می‌دانند.
- چنین فیلتری را یک فیلتر تمام‌قطبی می‌نامیم.
- این کتاب اصولاً کتابی است که به ادبیات فارسی در دورۀ بعد از جنگ جهانی اول می‌پردازد.
- تکرار حروف اضافه هم‌معنی: در نزد، در هنگام، در حین، در بین، تأثیرگذاری/تکیه/ آزمایش بر روی…؛
- کاربرد حروف اضافه «از»، «بین»، «برای» به جای نشانه اضافه (بین مضاف و مضاف الیه):
- در اینجا رابطه بین فقر و بی‌سوادی بررسی می‌شود.
- شما باید مانع از بروز چنین بحرانی شوید.
- کاربرد حرف اضافه «که» پس از «آنچه» یا «آنچه را»:فکر مغشوش خود را به آنچه که می‌بیند، می‌سپارد.
- آنچه را که باید موشکافانه‌تر کاوش کرد، کاربرد حشو در شعر فارسی است.
- بسیاری از موارد کاربرد «عبارت است از» و «عبارت از» در تعریف مفاهیم:
- رهبری یک گروه عبارت است از هدایت کنش‌های متقابل اعضای آن.
- پارادایم عبارت است از یک شیوه دیدن جهان که دوره زمانی خاصی مورد پذیرش اعضای جامعه علمی باشد.
دقت کنید که استفاده از این عبارت‌ها برای ذکر دسته‌ها یا زیرمجموعه‌های مفهوم، خطا نیست:
- انواع حشو عبارت است از حشو قبیح و متوسط و ملیح.
- کاربرد صفت یا قیدی که جزء جدانشدنی موصوف است و چیزی به آن اضافه نمی‌کند:
- عسل شیرین (یاد آن حکایت طنزآمیز ملانصرالدین می‌افتیم:
از کرامات شیخ ما این است
شیره را خورد وگفت شیرین است!)
-
- آتش سوزان، خانه را خاکستر کرد.
- دستیارهای کمکی نقش مهمی در این فرایند داشته‌اند.
- سر بالا برد و ماه بدر را نگریست.
- نتایج/ محصول حاصل از/ به‌دست‌آمده از پژوهش؛
- نوزاد تازه‌به‌دنیاآمده؛
- شرایط سیاسی-اجتماعی موجود در دهه‌های پنجاه و شصت خورشیدی.
- بسیاری از نهادهای مسئول اهمیتی برای مسئلۀ فرسودگی بافت منطقه قائل نیستند.
برای تشخیص وجود یا نبود حشو قبیح در جمله، همیشه باید به رابطه مفهومی صفت و موصوف یا اسم و قید توجه کرد؛ اگر صفت یا قید معنا و مفهوم مستقلی داشته باشد، حشو به حساب نمیآید:
- در میان آثار متنوع تاریخی، سیاسی و تعلیمی موجود در عرصه ادبیات کهن و نوی فارسی، کتاب‌هایی سرشار از حکایت‌های شیرین یافته می‌شود.
حشو متوسط چه معنی‌ای دارد؟
بر خلاف حشو قبیح، حشو متوسط آسیبی به لفظ یا معنای جمله نمی‌رساند، اما فایده یا تأثیر خاصی هم برای جمله ندارد:
- این ساختمان قاجاری، شکل و شمایل خاص بناهای آن دوران را ندارد.
- من در مرحلۀ ویرایش نهایی، کم و کاستی‌ای در کتاب شما ندیدم.
- ای دوست، به ذات حق تعالی سوگند
کز هجر تو ساعتی نیَم من خرسند
حشو ملیح را چگونه بشناسیم؟
حشو ملیح یعنی حشوی که با افزودن نکته‌ای لطیف، به زیبایی و شیوایی سخن اضافه کند. از این رو، حشو ملیح مخصوصاً در شعر، یک آرایه ادبی به حساب می‌آید و شاعران ایرانی، بسیار از آن استفاده کرده‌اند:
دی، که پایش شکسته باد، برفت
گل، که عمرش دراز باد، آمد
حافظ در این بیت با دو جملۀ معترضه «که پایش شکسته باد» و «که عمرش دراز باد»، حالت‌های انسانی را به زمستان و بهار نسبت داده است.
در این دو بیت مشهور:
هر بد که به خود نمی‌پسندی
با کَس مکن ای برادر من
و
جهان، ای پسر، مُلک جاوید نیست
ز دنیا وفاداری امید نیست
عبارت‌های «ای برادر من» و «ای پسر» حشو است، اما سعدی از آن‌ها برای تکمیل معنی مورد نظر خود بهره گرفته است.
به‌طور کلی، سعدی چه در نثر و چه در شعر از حشو ملیح زیاد استفاده کرده است: «منت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت»، در دیباچه گلستان نمونه‌ای دیگر از کاربرد این آرایه است (اندر در کنار حرف اضافۀ «به»، حشو به حساب می‌آید).
مهم‌ترین کاربردهای حشو ملیح
- آهنگین کردن کلام: حشو در نثرهای آهنگین، مثلا گلستان سعدی که پیش‌تر به آن اشاره کردیم، به حفظ روانی کلام و آهنگ آن کمک میکند. مولوی نیز در پایان بیت‌های یکی از غزل‌های دفتر «دیوان شمس» از حشو صوتی حرف اُ برای ایجاد آهنگ در شعر استفاده کرده است:
بگردان ساقی مه‌روی، جامُ
رهایی ده مرا از ننگ و نامُ
نکو نبود که من از در درآیم
تو بگریزی ز من از راه بامُ
تو بگریزی و من فریاد در پی
که یک دم صبر کن ای تیز گامُ
مسلمانان! مسلمانان! چه چاره‌ست
که من سوزیدم و این کار خامُ
البته در این غزل، عبارت‌های «تو بگریزی» و «مسلمانان! مسلمانان!» هم حشو به حساب می‌آید.
- تأکید: نمونه این کاربرد حشو، غزل زیبای حافظ با مَطلَع زیر است:
دردم از یار است و درمان نیز هم
دل فدای او شد و جان نیز هم
- تکرار: احمد شاملو در بخش‌های مختلف ترجمه «شازده کوچولو» از حشو استفاده کرده و به زیبایی کلام افزوده است:
«یادتان نرود که من از نزدیک‌ترین آبادانی مسکونی هزار میل فاصله داشتم و این آدمیزاد کوچولوی من هم اصلاً به نظر نمی‌آمد که راه گم کرده باشد یا از خستگی دم مرگ باشد یا از گشنگی دم مرگ باشد یا از وحشت دم مرگ باشد».
یا انجیل یوحنا با این جمله‌ها آغاز می‌شود:
«در ابتدا کلمه بود، و کلمه نزد خدا بود، و کلمه، خدا بود».
برخوردهای متعصبانه با انواع حشو
دکتر عباس پژمان، مترجم و نویسنده، معتقد است که با رونق گرفتن ویراستاری در سال‌های اخیر، رویکردی در میان ویراستاران پدید آمده که همه انواع حشو را غلط می‌داند و حکم به حذف آن‌ها می‌دهد.
اما همان‌طور که در توضیح حشو ملیح و متوسط گفتیم، این نوع حشو کاربرد زیبایی‌شناختی دارد و حتی آثار نویسندگان پروسواس و شناخته‌شده هم خالی از حشو نیست. در هر صورت، توصیه می کنیم که در حوزه نوشتار زبان از نگاه دستوری و تجویزی پرهیز کنید.
سخن آخر
توضیحات و مثال‌های بالا نشان داد که اگر می‌خواهید متنی زیبا و استوار و شیوا بنویسید، باید حشو و انواع آن را به خوبی بشناسید تا بتوانید از کاربرد حشو قبیح، که بسیار رایج است، دور بمانید. در عین حال، برای اینکه از امکانات فراوان زبان فارسی بهره ببرید به شناخت حشوهای متوسط و ملیح نیاز دارید. اگر ویراستار هستید، تشخیص موارد حشو قبیح و حذف آن‌ها از متن هم یکی از ضرورت‌های شغل شما است.
برای افزایش کیفیت متن و بالا بردن سرعت ویرایش در متن‌های فارسی پیشنهاد می کنیم که افزونه پاکنویس را روی رایانه خود نصب کنید یا از نسخه آنلاین آن استفاده کنید. دقت کنید پاکنویس کاملا رایگان است و هیچ هزینه‌ای برای شما ندارد. برای دانلود آن به صفحه نرم افزار ویرایش متن فارسی مراجعه کنید.
منابع
- نگارش و ویرایش، احمد سمیعی گیلانی، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۹۶.
- فنون بلاغت و صناعات ادبی. جلال الدین همایی. چاپ ۱۳۵۴.
- مقاله حشو در نوشته‌های امروز، دکتر محمد دانشگر، فصل‌نامه پژوهش‌های ادبی، شماره ۴، تابستان ۱۳۸۳.
- مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، ناصر نیکوبخت، نشر چشمه، ۱۴۰۲.
- سخنرانی دکتر عباس پژمان در همایش ترجمه ادبی در ایران، مشهد، تابستان ۱۳۸۴.
