هکسره چیست + مثال

هکسره در زبان فارسی وجود خارجی ندارد و در همین چند سال اخیر در شبکه‌های اجتماعی ساخته شده است. ظاهراً کاربری معروف در توییتر به نام «وحید آنلاین» اولین بار از «هکسره» استفاده کرده است و این نام را روی این غلط املایی گذاشته است.

متأسفانه این غلط املایی حتی در رسانه و جراید معتبر هم دیده می‌شود و این موضوع باعث شده است که انتقال پیام، معنا و مفهوم جمله به مخاطب به طور کامل دچار مشکل شود. پس اگر در جایی دیدید که یک رسانهٔ معتبر در دام این غلط نگارشی افتاده است، آن را مبنای درست‌نویسی محسوب نکنید و احتمال بدهید که همهٔ انسان‌ها (رسانه‌ها) ممکن است خطا کنند. برای همین،‌ همهٔ ما باید با تمرین کردن و شناخت هکسره، از این غلط املایی دوری کنیم.

 غلط املایی هکسره زمانی رخ می‌دهد که ما به جای کسرهٔ اضافه (ـــِ) از «ه/ ـه» استفاده کنیم یا به جای «ه/ ـه» کسرهٔ اضافه به کار ببریم. در این مطلب به طور کامل با هکسره آشنا می‌شوید و مثال‌های ساده‌ای برای این غلط املایی رایج می‌خوانید.

چرا هکسره این قدر رایج است؟

به دلیل یکسان بودن و شباهت آوا و تکواژهای بخشی از کلمه،‌ ممکن است برخی از افراد، به جای کسره از (ه) استفاده کنند یا برعکس. هم‌آوا بودن دو تکواژ و ایجاد شک و اشتباه در نگارش و ویرایش متن فارسی فقط به هکسره خلاصه نمی‌شود. ما در زبان فارسی بسیاری از این مثال‌های غلط املایی داریم.

چک‌لیست یادگیری هکسره

نگذاشتن هکسره در کلمات موصوف و صفت و مضاف و مضاف‌ٌالیه؛

استفاده از (ه) برای اسم‌های معرفه؛

استفاده از (ه) به جای فعل «است»؛

استفاده از (ه) در پایان جملات؛

استفاده نکردن (ه) در کلماتی که خودشان شامل حرف (ه) هستند.

دو ترفند آسان برای تشخیص هکسره

۱- هر گاه برای تشخیص آسان گذاشتن و نگذاشتن هکسره دچار سردرگمی شدید، بین دو کلمهٔ مورد نظرتان یک ویرگول بگذارید؛ یعنی بعد از کلمه اول یک ویرگول اضافه کنید و این دو کلمه را در ذهنتان بخوانید و بین دو کلمه، به دلیل وجود همان ویرگول فرضی، مکث ایجاد کنید.

اگر اضافه کردن ویرگول و مکث کردن در حین خواندن، معنای جمله و کلمات را عوض کرد، استفاده از هکسره در این جا اشتباه است اما اگر مکث کردن بین دو کلمه، تغییری در معنا و پیام جمله ایجاد نکرد، به احتمال زیاد در این جا می‌توانید از هکسره استفاده کنید.

مثال:

حالت غلط:‌ خریدن ماشینه رضا اشتباه است.

نحوهٔ تشخیص: خریدن ماشین، رضا اشتباه است.

حالت ویرایش‌شده: خریدن ماشینِ رضا اشتباه است.

 استفاده از هکسره در ترکیب «ماشین رضا» درست نیست چون اضافه کردن ویرگول معنای جمله را تغییر داد؛ اما استفاده از هکسره در ترکیب «رضا اشتباه» کار درستی است چون اضافه کردن ویرگول بین این دو کلمه، مفهوم آن‌ها را تغییر نمی‌دهد.

۲- هر جا هکسره دیدید یا برای استفاده از آن شک داشتید،‌ به جای هکسره یک واژه «است» قرار دهید. اگر معنا و پیام جمله به هم ریخت و تغییر کرد، استفاده از هکسره در این جا ممنوع است و باید خودِ کسره را به کار ببرید؛ اما اگر گذاشتن «است»‌ معنا و پیام جمله را تغییر نداد، به احتمال زیاد می‌توانید هکسره را استفاده کنید.

مثال:

حالت غلط جمله: کتابه نفیس آرمان به نمایشگاه رسید.

نحوهء تشخیص: کتاب «است» نفیس آرمان به نمایشگاه رسید.

حالت صحیح: کتابِ نفیس آرمان به نمایشگاه رسید.

مثال:

حالتی که به آن شک دارید: استفاده از سفیدکننده و جوهرنمک خطرناکه.

نحوه تشخیص: استفاده از سفیدکننده و جوهر نمک خطرناک «است».

با توجه به تغییر نکردن معنا با اضافه شدن «است»، استفاده از هکسره در این جا درست است.

استفادهٔ غلط و درست از هکسره

برای این که از این اشکال نگارشی دوری کنید و پیام جمله‌های خود را ناقص نکنید، از موارد زیر استفاده کنید که برخی از آن‌ها کاربرد غلط هکسره و برخی دیگر استفادهٔ درست از آن را نشان می‌دهند.

استفاده از هکسره بین صفت و موصوف یا مضاف و مضافٌ‌الیه

در ترکیبات وصفی و اضافی بعد از موصوف یا مضافٌ‌الیه نمی‌توانید از (ه) استفاده کنید و این کار، ترکیب را کاملاً بی‌معنا می‌کند. اگر نمی‌دانید صفت و موصوف یا مضاف و مضاف‌ٌالیه چیست، این مورد را با استفاده از مثال‌های پایین یاد می‌گیرید. استفاده از هکسره بین صفت و موصوف یا مضاف و مضافٌ‌الیه کاملاً اشتباه است و در این موارد باید از کسرهٔ اضافه (ــِ) بین دو کلمه مورد نظر استفاده کنید.

مثال از صفت و موصوف:

غلط: کابینته زیبا

درست: کابینتِ زیبا

مثال از مضاف و مضافٌ‌الیه:

غلط: پزشکه پادگان

درست: پزشکِ پادگان.

پس، اگر کلمه‌ای به عنوان صفت بعد از اسمی اضافه شود، استفاده از «ه» بعد از آن اسم نادرست است.

چند مثال:

حالت غلط: تلویزیونه بزرگ برای این خانه نیاز است.

حالت درست: تلویزیونِ بزرگ برای این خانه نیاز است.

حالت غلط: دمبله سنگین نزن.

حالت درست: دمبلِ سنگین نزن.

حالت غلط: یادت باشه که نونه تازه بخری.

حالت درست: یادت باشه که نونِ تازه بخری.

حالت غلط: ایرانه قدرتمند آرزوی همهٔ ماست.

حالت درست: ایرانِ قدرتمند آرزوی همهٔ ماست.

استفاده از هکسره در ترکیبات مضاف و مضافٌ‌الیه نیز نادرست است.

نادرست: لباسه من رو تو پوشیدی؟

درست: لباسِ من رو تو پوشیدی؟

نادرست: شهره اراک را هم به فهرست اضافه کن.

درست: شهرِ اراک را هم به فهرست اضافه کن.

نادرست: فلاسکه چای رو با خودت بیار.

درست: فلاسکِ چای رو با خودت بیار.

نادرست: زبانه سرخ، سره سبز می‌دهد بر باد.

درست: زبانِ سرخ، سرِ سبز می‌دهد بر باد.

استفاده از هکسره در حالتی که «ه/ ـه» جزئی از واژه است

از دیگر مواردی که ممکن است با مشکل هکسره در نگارش و ویرایش متن فارسی مواجه شوید، حالتی است که «ه/ ـه» جزئی از واژه است و به عنوان حرف اصلی در انتهای کلمه آمده است که به آن «(ه) غیر ملفوظ» هم گفته می‌شود. در چنین مواردی «ه/ ـه» نباید حذف شود و استفاده از هکسره غلط است و حتی استفاده از کسره (ــِ) هم به جای آن نادرست است.

در این موارد می‌توانید پس از کلمهٔ اول، یک حرف «ی» اضافه کنید.

مثال:

نادرست: آفتابِ قدیمی یا آفتابهه قدیمی.

درست: آفتابه قدیمی یا آفتابهٔ قدیمی.

نادرست: چشمِ آب یا چشمهه آب.

درست: چشمه آب یا چشمهٔ آب.

اگر در استفاده از هکسره و کسره دقت نکنید، دو واژهٔ آفتاب و آفتابه یا چشم و چشمه با هم اشتباه گرفته می‌شوند و معنای جمله به طور کامل عوض می‌شود.

نکته:

برای اضافه کردن «ی» به آخر کلمه، باید از نیم‌فاصله استفاده کنید. اگر نمی‌دانید نیم‌فاصله چیست و چگونه فعال می‌شود، به مطلب نیم‌فاصله مراجعه کنید.

استفاده از هکسره به جای «است»

برای تبدیل کردن جملات و ترکیب‌ها به حالت محاوره‌ای و گفتاری لازم است تا به جای فعل «است» یا حروف انتهایی برخی از واژه‌ها، از «ه» استفاده کنید.

در زبان محاوره‌ای ما به جای فعل «است» یا «هست»، گاهی از صدای «e» استفاده می‌کنیم. در چنین مواردی نباید از کسره استفاده کنید و باید از «ه» استفاده کنید.

نادرست: حالت چطورِ؟

درست: حالت چطوره؟ (تبدیل جمله «حالت چطور است؟» به حالت محاوره)

نادرست: چه مرده خوبیِ.

درست: چه مردِ خوبیه. (تبدیل جمله «چه مرد خوبی است» به حالت محاوره.)

استفاده از هکسره به جای شناسهٔ فعل

در زبان محاوره‌ای در انتهای فعل سوم شخص به جای شناسه «ـَد» از صدای e استفاده می‌شود. در این مواقع نباید از کسره استفاده کنید و باید «ه» را به جای شناسهٔ سوم شخص بیاوریم.

 

نادرست: درست مسواک می‌زنِ؟

درست: درست مسواک می‌زنه؟ (تبدیل جمله «درست مسواک می‌زند» به حالت محاوره).

نادرست: میتونِ زنگ بزنِ.

درست: میتونه زنگ بزنه. (تبدیل جمله «می‌تواند زنگ بزند» به حالت محاوره).

نکته:

در محاوره گاهی بعضی کلمات مثل «اگر»،‌ «مگر» و «دیگر» به صورت «اگه»‌، «مگه» و «دیگه» نوشته می‌شود. در چنین مواردی نیز حتماً باید از «ه» استفاده کنید.

نادرست: به نظرم این پرتاب دیگِ گلِ.

درست: به نظرم این پرتاب دیگه گُلِه. (تبدیل جمله «به نظرم این پرتاب دیگر گل است» به حالت محاوره‌ای)

استفاده از تکواژ «ه/ ـه» یا هکسره به عنوان نشانهٔ معرفه

به اسم‌هایی که به فرد یا شیء شناخته‌شده‌ای اختصاص دارد، معرفه می‌گویند. گاهی در زبان محاوره از تکواژ «ه/ ـه» به عنوان نشانهٔ معرفه استفاده می‌شود. وقتی این «ه» به آخر یک کلمه اضافه می‌شود، یعنی مخاطب می‌داند در مورد چه فرد یا چیزی در حال صحبت هستید.

نادرست: با کی داشتی راه می‌رفتی؟ با همون دخترِ!

درست: با کی داشتی راه می‌رفتی؟ با همون دختره؟

نادرست: کلید کوچیکِ توی کمد نیست.

درست: کلید کوچیکه توی کمد نیست.

نکته:

تکواژ «ه/ ـه» برای تحقیر و کوچک شمردن نیز به کار می‌رود.

نادرست: پسرِیِ دیوانه

درست: پسره دیوانه (پسرهٔ دیوانه)

کلام آخر

اصلاً نیاز نیست که برای دلایل درست‌نویسی وارد مباحث وطن‌پرستی و حفظ زبان فارسی شویم و چنین استدلالی چندان منطقی نیست. دلیل ما برای تأکید بر درست‌نویسی و یادگیری هکسره، انتقال درستِ پیام خودتان است. گاهی این غلط‌های املایی و نگارشی مانند هکسره معنای کلی نامهٔ اداری شما را عوض می‌کند و انتقال پیام دچار نقص می‌شود. پس نه برای حفاظت از زبان فارسی، بلکه برای حفظ مفهوم جمله‌های خودتان، در استفاده از هکسره یا به طور کلی، درست‌نویسی دقت کنید.

حالا که استفادهٔ صحیح از این «ه» را یاد گرفتید، به شما توصیه می‌کنیم که برای بالا بردن سرعت ویرایش متن فارسی و استفادهٔ صحیح از کلمات،‌ از یک نرم‌افزار ویرایش متن فارسی پیشرفته استفاده کنید. نرم‌افزار پاک‌نویس با چند کلیک، نمونه‌های صحیح و ویرایش‌شدهٔ جملات و کلمات را به شما نمایش می‌دهد و این گونه دیگر هیچ غلط نگارشی‌ای از چشم شما پوشیده نمی‌ماند. برای دانلود نرم‌افزار پاک‌نویس به صفحهٔ خطایاب متن فارسی مراجعه کنید.

 

منبع