شاید برایتان جالب باشد که بدانید ما در زبان فارسی به یک زبان سخن می‌گوییم ولی به زبان دیگری می‌نویسیم. ما در گفتار روزمره‌مان و حتی در گفت‌و‌گو و سخنرانی‌های رسمی از نوعی از زبان فارسی استفاده می‌کنیم به نام زبان «محاوره» اما برای نوشتن همین سخنان از زبان دیگر استفاده می‌کنیم به اسم زبان رسمی. یعنی گفتار ما به زبان محاوره است و نوشتارمان به زبان رسمی.
حالا اگر بخواهیم همان زبان محاوره را وارد نوشتار کنیم و به همان گونه که صحبت می‌کنیم بنویسیم، باید از «شکسته‌نویسی» استفاده کنیم. حالا این شکسته‌نویسی در زبان فارسی چه مواقعی به کمک ما می‌آید؛ ما چه موقع مجاز به استفاده از شکسته‌نویسی هستیم و به طور کلی، شکسته‌نویسی چه کاربرد‌هایی دارد؟ پاسخ این سؤال‌ها در ادامهٔ این مطلب آمده است. اگر به زبان فارسی و ویرایش متن فارسی علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم که از بلاگ پاکنویس دیدن کنید.
در این مقاله خواهید خواند:
توضیح شکسته‌نویسی به زبان ساده
به نوشتن کلمه‌ها مطابق با زبان گفتار یا محاوره، شکسته‌نویسی یا دستور خط گفتاری می‌گوییم. با غلبه زبان گفتار بر زبان نوشتار، بسیاری از قواعد آوایی، نحوی و تصویری فارسی تغییر می‌کند به بیان دیگر، شکسته‌نویسی روشی است که با آن، زبان محاوره‌ای را به دنیای نوشتن وارد می‌کنیم.
در واقع، همان گونه که حرف می‌زنیم، می‌نویسیم. در زبان فارسی دربارهٔ قواعد شکسته‌نویسی اختلاف نظر وجود دارد. با وجود همهٔ اختلاف نظر‌ها، بهتر است قاعده‌ای برای خودمان انتخاب کنیم و به آن پایبند باشیم؛ چون اگر قاعده‌ای وجود نداشته باشد شکسته‌نویسی به نوشتاری آشفته تبدیل می‌شود که هر کس ممکن است با اعمال سلیقهٔ خودش اشتباهات زبانی را به متن اضافه کند.
شکسته‌نویسی ابتدا از داستان‌های محمد علی جمالزاده و صادق هدایت وارد زبان فارسی شد و در ادامه، برخی از نویسندگان معاصر مثل ابراهیم گلستان، سیمین دانشور و… هم از این نوع نوشتار استقبال و استفاده کردند.
کاربرد‌های شکسته‌نویسی
۱. ادبیات و شعر: شکسته‌نویسی در ادبیات کلاسیک و مدرن کاربرد دارد. این شیوهٔ نوشتاری به تعبیر‌های زیبا و معنی‌دار می‌پردازد.
۲. نمایشنامه‌نویسی: در نمایشنامه‌ها، شکسته‌نویسی برای توصیف شخصیت‌ها و تبادل دیالوگ‌ها به کار می‌رود.
۳. نوشته‌های خلاقانه: داستان‌ها، رمان‌ها، داستان‌های کوتاه و سایر نوشته‌های خلاقانه معمولاً از شکسته‌نویسی استفاده می‌کنند.
۴. تولید محتوای تبلیغاتی و تجاری: اگر هویت کلامی یا زبان برند شما محاوره‌ای باشد، به راحتی می‌توانید از شکسته‌نویسی استفاده کنید. این نوع از نوشتار را می‌توانید روی سایت، شبکه‌های اجتماعی برند و هر پلتفرمی متعلق به آن استفاده کنید.
۵. خاطره‌نویسی: برای خاطره‌نویسی، روزمره‌نویسی و اتوبیوگرافی می‌توانید از شکسته‌نویسی استفاده کنید.
شکسته‌نویسی در کجا ممنوع است؟
۱. موارد و مدارک رسمی و قانونی: در مکاتبات رسمی مانند اسناد قانونی، نامه‌های رسمی، قرارداد‌ها و سایر موارد حقوقی، استفاده از شکسته‌نویسی نامناسب است. در این موارد به شفافیت و دقت در انتقال اطلاعات و قوانین و مفاد قانونی نیاز داریم و شکسته‌نویسی این موارد را دچار اشکال می‌کند.
۲. مکاتبات تجاری: در مکاتبات تجاری و تبادل اطلاعات مالی و تجاری، استفاده از شکسته‌نویسی ممکن است سبب ابهام شود. انتقال اطلاعات به صورت واضح و دقیق در محیط‌های تجاری بسیار حیاتی است. پس در متن‌های تجاری و قرارداد‌ها به هیچ عنوان از محاوره یا شکسته‌نویسی استفاده نمی‌کنیم.
۳. مقالات علمی و تخصصی: در مقالات علمی و تخصصی، شکسته‌نویسی باعث می‌شود که خواننده دچار ابهام و سردرگمی شود و منظور شما را متوجه نشود. در متن‌های علمی و مقاله‌ها باید پیاممان را هر چه صریح‌تر و ساده‌تر انتقال دهیم اما به استفاده از شکسته‌نویسی مجاز نیستیم چون متن‌های علمی کاملاً آکادمیک، رسمی و جدی‌اند.
۴. پیام‌های اضطراری: در مواقع بحرانی، اطلاع‌رسانی و مکاتبات اضطراری به انتقال سریع و دقیق اطلاعات نیاز دارد و استفاده از شکسته‌نویسی ممکن است این کار را کندتر کند.
۵. نشریات خبری: در مقالات خبری و روزنامه‌نگاری، انتقال خبر‌ها و اطلاعات به صورت سریع، صریح، رسمی و واضح انجام می‌شود و شکسته‌نویسی در خبرنویسی هم ممنوع است.
۶. پیام‌های رسمی و اطلاعیه‌ها: در اطلاعیه‌های رسمی از طرف دولت، سازمان‌ها یا مؤسسات، معمولاً از نوشتار رسمی استفاده می‌شود تا اطلاعات به صورت واضح و بدون ابهام به جامعه منتقل شود. تقریبا هیچ مکاتبهٔ رسمی و دولتی‌ای را پیدا نمی‌کنید که در آن، از شکسته‌نویسی استفاده شده باشد.
در نظر داشته باشید که شکسته‌نویسی بیشتر برای پیام‌های روزمرهٔ دوستانه در شبکه‌های اجتماعی و چنین مواردی کاربرد دارد و استفاده بیش از حد از نوع نوشتار، کیفیت متن‌های شما به شدت پایین می‌آورد و همان طور که گفتیم، به هیچ وجه نباید در متن‌های جدی و رسمی از شکسته‌نویسی استفاده کنید.
یکی از دلایل مهمی که همهٔ صاحب‌نظران توصیه می‌کنند که تا حد امکان از شکسته‌نویسی استفاده نکنید این است که ما به عنوان خواننده، پس از سال‌ها مطالعه به زبان فارسی، املا، تصویر و شکل بصری واژه‌ها را یاد گرفته‌ایم و این تصاویر در ذهنمان نقش بسته است؛ یعنی مغز و چشم ما به این واژه‌ها عادت کرده است و آن‌ها را سریع‌تر می‌شناسد تا متن را سریع‌تر بخوانیم اما زمانی که چشم ما به متن شکسته‌نویسی‌شده می‌افتد، با اصول بصری رسمی و صحیح در تضاد قرار می‌گیرد و به زبان ساده، انگار با واژه‌های جدیدی روبه‌رو شده است. همین جدید بودن واژه‌ها باعث می‌شود که سرعت خواندن ما تا حد زیادی کاهش پیدا کند.
اصول شکسته‌نویسی یا چگونه شکسته‌نویسی کنیم؟
برای این که یکپارچگی در زبان فارسی و در نوشته‌های روزمره و محاوره‌ای ما اتفاق بیفتد، بهتر است که از قوانین ساده‌ای استفاده کنیم که اکثر زبان‌شناسان روی آن توافق دارند.
قاعدهٔ کاهش هجایی (بخش) واژه‌ها که علی صلح‌جو در کتاب اصول شکسته‌نویسی خود مطرح می‌کند قاعده قابل‌قبولی است و اکثر ویراستاران و زبان‌شناسان با او موافق هستند؛ زیرا به کوتاه شدن متن‌هایمان کمک می‌کند. در ادامه، سعی کرده‌ایم فهرستی از واژه‌ها و ترکیب‌های مناسب برای شکسته‌نویسی را برای شما مثال بزنیم:
واژه‌های زبان فارسی از نظر تعداد هجا یا همان بخش به چهار دستهٔ کلی تقسیم می‌شوند:
- تک هجایی مانند در و باد
- دوهجایی مانند دیوار و یخچال
- سه هجایی مانند پنجره و نانوایی
- چهار هجایی مانند هندوانه و بیمارستان
واژه‌هایی را می‌توانیم شکسته بنویسیم که صورت گفتاری‌شان در مقایسه با صورت نوشتاری، هجای کمتری داشته باشد، در غیر این صورت به شکسته‌نویسی نیازی نیست. واژه‌هایی مثل «هندوانه» و «می‌خواهم» و «می‌گویم» را باید به صورت «هندونه» و «می‌خوام» و «می‌گم» بنویسیم. در این نوع از واژه‌ها، با شکسته‌نویسی یک هجا حذف می‌شود.
واژه‌هایی مثل «ران» و «نان» و «خانه» را نباید به صورت «رون» و «نون» و «خونه» بنویسیم. در این نوع از واژه‌ها با شکسته‌نویسی، هجا یا بخشی از واژه کوتاه و کم نمی‌شود.
واژه‌هایی که باید آن‌ها را شکست
فعل‌های مضارع
معمولاً حالت نوشتاری و گفتاری فعل‌های مضارع با هم متفاوت است. این افعال در نوشتار سه هجایی‌اند؛ اما در حالت گفتاری یک هجای آن‌ها حذف می‌شود.
نوشتاری: می‌روم، می‌خواهم، می‌گویم.
گفتاری: میرم، می‌خوام، می‌گم.
ضمیر‌های ملکی پیوسته
ضمایر ملکی پیوسته «م»، «ت»، «ش»، «مان»، «تان» و «شان» بعد از واژه‌های مختوم به حرف الف به صورت شکسته نوشته می‌شوند:
نوشتاری: غذایم، صدایم.
گفتاری: غذام، صدام.
ضمایر ملکی بعد از واژه‌های مختوم به حرف «واو» نیز باید به صورت شکسته نوشته شوند.
نوشتاری: پتویم عمویم.
گفتاری: پتوم، عموم.
ضمایر ملکی یادشده بعد از واژه‌های مختوم به «ه» غیرملفوظ هم به صورت شکسته نوشته می‌شوند.
نوشتاری: خاله‌ام نامه‌ام.
گفتاری: خاله‌م، نامه‌م.
ضمیر‌های جدا
ضمیر‌های جدا وقتی بعد از «از» می‌آیند بهتر است شکسته نوشته شوند.
نوشتاری: از من، از تو.
گفتاری: ازم، ازت.
واژه‌هایی که نباید آن‌ها را شکست
برخی فعل‌های مضارع
فعل‌های مضارع معمولاً شکسته می‌شوند؛ اما برخی از آن‌ها اصلا شکسته نمی‌شوند.
مثل افعال مشتق از مصدر خوردن و خوابیدن.
فعل‌های ماضی نقلی و ماضی بعید
فعل‌های ماضی نقلی و ماضی بعید برای خوانایی بهتر حتی اگر هجا هم از آن‌ها کم شود،
شکسته نوشته نمی‌شوند.
مثل: رفته‌ام رفته‌بودم.
ضمیر‌های ملکی پیوسته
ضمیر‌های ملکی، پیوسته در حالت مفرد صورت نوشتاری و گفتاری یکسانی دارند.
کتاب‌ام، کتاباش.
کتابم، کتابش.
ضمیر‌های ملکی، پیوسته در حالت جمع با اینکه کاهش هجا دارند، نباید شکسته نوشته
شوند.
کتابمان، کتابشان.
کتابمان، کتابشان.
ضمیر‌های متصل
ضمیر‌ها در حالت گفتاری به برخی حروف اضافه، به ویژه حرف اضافهٔ «به» می‌چسبند؛ ولی شکل گفتاری و نوشتاری آن‌ها با هم متفاوت است.
گفتاری بم، بش.
نوشتاری بهم، به من، بهش، به او.
دوم شخص و جمع محترمانه
افعال دوم شخص و جمع محترمانه چون از نظر تعداد هجا در نوشتار و گفتار تفاوتی ندارند، بهتر است به صورت شکسته نوشته نشوند.
گفتاری: بفرمایین میل کنین.
نوشتاری صحیح: بفرمایید میل کنید.
نشانه جمع
شکسته نوشتن نشانهٔ جمع «ها» سبب کاهش هجا نمی‌شود؛ پس نباید آن را شکسته نوشت.
گفتاری: کتابا، درختا.
نوشتاری صحیح: کتاب‌ها، درخت‌ها.
است
واژهٔ «است» صورت سوم شخص فعل از مصدر «استن» است که در گفتار معمولاً به «ه» تبدیل می‌شود. بنا بر قاعدهٔ کاهش هجا، «است» باید به همان صورت باقی بماند؛ ولی بعضی مواقع شاهد تغییر آن به «ه» هستیم که باعث ایجاد بدخوانی می‌شود.
گفتاری: هوا سرده.
نوشتاری: هوا سرد است.
را
بنابر قاعدهٔ کاهش هجا تفاوتی در تعداد هجا در نوشتار و گفتار واژه «را» نیست؛ پس باید به صورت «را» نوشته شود نه «رو» ولی گاهی شاهد تغییر آن به شکل «رو» یا حتی حذف «ر» در نوشتار هستیم که اشتباه است.
گفتاری: لباس رو تمیز کن یا لباسو تمیز کن.
نوشتاری: لباس را تمیز کن
هم
در واژهٔ «هم» بنا بر قاعدهٔ کاهش هجا تفاوتی در تعداد هجا در نوشتار و گفتار نیست؛ پس باید به صورت «هم» نوشته شود ولی در بسیاری مواقع شاهد حذف «ه» در حالت نوشتارهستیم که اشتباه است.
گفتاری: هنوزم میشه بخشید.
نوشتاری: هنوز هم میشه بخشید.
کلام آخر
متأسفانه در فرهنگ و کشور ما، بسیاری از پدیده‌های نوظهوری که بد پنداشته می‌شوند را به طور کامل نادیده می‌گیرم و انکار می‌کنیم. همین شکسته‌نویسی از زمانی که وارد نوشتار زبان فارسی شده است، بسیاری از زبان‌شناسان اصلاً در مورد آن صحبت نکرده‌اند و هیچ قانونی برای آن وضع نکرده‌اند.
اما بر خلاف این افکار و باور‌ها، دلیل یادگیری شکسته‌نویسی این است که نوشتار محاوره‌ای ما یک‌دست و یکپارچه شود و هر کس نوشتار متفاوت و درهمی را شروع نکند. پس شکسته‌نویسی را یاد بگیرید و قوانین آن را برای دوستانتان هم ارسال کنید. برای یادگیری دقیق‌تر و تخصصی شکسته‌نویسی، پیشنهاد می‌کنیم که کتاب اصول شکسته‌نویسی علی صلح‌جو را مطالعه کنید.
در نهایت، اگر برای متن‌های فارسی مهمتان به یک ویرایش خودکار و سریع نیاز داشتید، حتماً به پاکنویس سر بزنید. پاکنویس یک افزونهٔ ویندوزی است که روی نرم‌افزار Word شما اجرا می‌شود و از داخل این برنامه به ویرایش کامل متن فارسی دست پیدا می‌کنید. پاکنویس کل متن را غلط‌یابی می‌کند و گزینه‌های صحیح آن را به شما پیشنهاد می‌دهد.
برای دانلود این نرم‌افزار رایگان و سبک به صفحهٔ نرم‌افزار ویرایش متن فارسی مراجعه کنید.
منبع: کتاب اصول تولید محتوای متنی از نیما شفیع زاده، نشر برایند
