در کتاب مقدس آمده است که پس از وقوع طوفان بزرگ نوح، مردم جهان که همه به یک زبان حرف می‌زدند، بابِل را برای زندگی انتخاب کردند. آنها پس از مدتی به فکر افتادند برج بلندی بسازند و از طریق آن به بهشت برسند. بر اساس این افسانه، خداوند برای آن‌که مانع ساخت «برج بابل» شود، زبان‌های مختلف را پدید آورد تا انسان‌ها حرف همدیگر را نفهمند و از آن سودا دست بردارند.
بعدها انسان‌ها کوشیدند با ترجمه، این برج را به نوعی دیگر بنا کنند و به ذهن و زبان یکدیگر نزدیک‌تر شوند و فارسی‌زبانان نیز به این تلاش پیوستند. در این میان، مترجمان ما به جز آشنایی با تفکر و فلسفه و ادبیات و صنایع گوناگون، از طریق ترجمهٔ آثار غربی با نظام نشانه‌گذاری متن و استفاده از «علائم نگارشی» نیز آشنا شدند. به تدریج، ناشران ایرانی به سراغ ویراستاری تخصصی آثار خود رفتند و قواعد نشانه‌گذاری در خط فارسی کامل‌تر و دقیق‌تر شد.
این به این معنی است که علائم نگارشی تنها حدود ۶۰ سال است که به نگارش زبان فارسی وارد شده است و پیش از آن، در خط ما اصلاً چیزی به عنوان ویرگول یا… وجود نداشت و قاعدتاً چنین مسئله‌ای، مطالعهٔ متن‌های فارسی کهن را دشوارتر هم می‌کرد.
تاریخچهٔ علائم نگارشی در زبان فارسی
اگر به زبان و ادبیات فارسی علاقه دارید و تمایل دارید که مطالب مهم زبانمان را به زبانی ساده یاد بگیرید، به بلاگ پاکنویس مراجعه کنید.
در این مقاله خواهید خواند:
نشانه‌گذاری یا علائم نگارشی چیست؟
«نشانه‌گذاری»، «نقطه‌گذاری»، «علائم نگارشی» یا «سجاوندی» به معنی کاربرد یک سری نشانهٔ قراردادی برای پرهیز از ابهام و کژتابی در خوانش و کمک به خواننده در فهم صحیحِ متن است. در این مطلب به پرکاربردترین نشانه‌های نگارشی خط فارسی می‌پردازیم که شامل نقطه، ویرگول (کاما)، نقطه‌ویرگول، دونقطه، سه‌نقطه، علامت‌های سؤال و تعجب، خط فاصله (خط تیره)، پرانتز (کمانک)، گیومه و کروشه (قلاب) است.
چرا باید از علائم نگارشی استفاده کنیم؟
در دنیای امروز شمارگان کتاب‌ها و نشریات چاپی و الکترونیکی افزایش قابل‌توجهی یافته است، پایگاه‌های اطلاعاتی با سرعت زیادی توسعه می‌یابد، آموزش همگانی گسترشی چشمگیر دارد و غلبه زبان نوشتار بر زبان گفتار از رایج‌ترین پدیده‌های روزمره است.
اما اگر خط را با گفتار مقایسه کنیم، به ناتوانی آن در بازگویی و انتقال احساسات و امکانات نارسایَش از نظر شیوه‌های بیان پی می‌بریم. در یک گفت‌وگو، گوینده از درنگ کوتاه و بلند، تغییر لحن، شدت، آهنگ و تکیه هجاها و حتی حالت‌های چهره کمک می‌گیرد تا احساسات و مقصود سخنانش را به مخاطب برساند. اما در تبدیل گفتار به نوشتار، چنین ابزارهایی در دسترس ما نیست و شاید سخنانمان تأثیر مطلوب را نداشته باشد. از این رو، نشانه‌های نگارشی را به‌عنوان اَشکالی زنده با مفاهیم خاص پدید آورده‌ایم تا از دریافت روشن خواننده از متن مطمئن شویم.
انواع نشانه‌های نگارشی
نقطه، ویرگول (کاما)، نقطه‌ویرگول، دونقطه، سه‌نقطه، علامت‌های سؤال و تعجب، خط فاصله (خط تیره)، پرانتز (کمانک)، گیومه و کروشه (قلاب) مهم‌ترین نشانه‌های نگارشی زبان نوشتار فارسی‌اند.
نقطه (.)
رایج‌ترین کاربرد نقطه به‌عنوان نشانهٔ درنگ کامل در پایان جمله‌های خبری یا امری است:
- خبری: گروه یاوران محیط زیست، آتش جنگل‌های کردستان را بدون داشتن تجهیزات لازم خاموش کردند.
- امری: زیباترین حرفت را بگو.
کاربرد دیگر نقطه در پایان جمله‌های کوته‌پاسخ است:
«امروز بیست و پنجم شهریور است؟»
«بله.»
از نقطه پس از حروف اختصاری و در پایان جمله‌های پرسشی غیرمستقیم نیز استفاده می‌شود:
- داریوش هخامنشی در سال ۵۲۲ ق.م بر تخت نشست.
- تولید تراشه‌های آر.اف.آی.دی رشد سریعی دارد.
- من از او پرسیدم چطور می‌تواند با آن همه غم، شادی کند.
ویرگول (کاما، درنگ‌نما) (،)
ویرگول نشانهٔ درنگ کوتاه بین اجزای مختلف جمله است. این نشانه را در صفحه‌کلید استاندارد فارسی با کلید ترکیبی Shift+T تایپ می‌کنیم.
این علامت نگارشی کاربردهای گوناگونی دارد:
۱. پس از منادا (اسمی که پس از حرف ندا می‌آید):
ای بی‌خبر، بکوش که صاحب‌خبر شوی.
۲. در جمله‌های مرکب و شرطی:
هر جملهٔ مرکب از دو یا چند جملهٔ ساده (جمله‌ای مستقل با معنای کامل) تشکیل می‌شود که به کمک پیوندهای وابسته‌ساز (اما، اگر، که، چون، تا، با آن‌که، با وجود این‌که، درحالی‌که، هروقت که، این که، آن‌که، هرچند و…) به هم متصل می‌شوند. در جملهٔ مرکب از نوع هم‌پایه، دو جملهٔ سازنده، استقلال معنایی دارند و کاربرد ویرگول در آن به شرایط بستگی دارد (الزامی نیست). در جمله‌های مرکب ناهم‌پایه، اجزای سازنده از نظر معنایی به هم وابسته‌اند (جمله پایه و پیرو) و حتماً باید از ویرگول استفاده کنیم.
جمله هم‌پایه: دل‌های ما گرم گرم بود، با آن‌که بیرون کولاکی سرد می‌وزید.
جمله ناهم‌پایه: اگر آزادی را به امنیت بفروشید، در نهایت نه آزادی خواهید داشت نه امنیت.
۳. عطف عبارت‌ها/سازه‌ها/کلمه‌های هم‌پایه:
- زمانی استادانی چون بدیع‌الزمان فروزانفر، ذبیح الله صفا، پرویز خانلری و محمد معین در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران تدریس می‌کردند.
۴. در آغاز و پایان جمله‌ها یا عبارت‌های معترضه‌ای که نقش دعایی، وصفی، بدل، تفسیری یا توضیحی دارند:
- آن وکیل، که خدا نگه‌دارش باشد، کمک کرد تا حقوق انسانی‌ام را بشناسم. (جمله معترضه دعایی)
- پی بردن به آن رازهای تاریک، که به آن دشواری و پرزحمتی می‌نمود، آسان و بی‌مانع شده بود. (جمله معترضه وصفی)
- محمود عباس، رئیس‌جمهور فلسطین، در سازمان ملل سخنرانی کرد. (جمله معترضه بدل)
- توماس واتسون، که مدتی بسیار طولانی رئیس کمپانی آی.بی.ام بود، از کارآفرینان برجسته‌ٔ ایالات متحده به حساب می‌آید. (جمله معترضه تفسیری)
- استالین به دنبال سرکوب آزادی‌خواهان، به ویژه نویسندگان و روزنامه‌نگاران بود. (جمله معترضه توضیحی)
۵. برای کمک به خوانش درست متن:
- پس از اعلام تصمیم، داور به سراغ بازیکن معترض رفت.
- تمامیت ارضی ایران، ایران بزرگ و باشکوه، خط قرمز من است.
۶. جداسازی گروه قیدی:
- پس از کارگاهی دوروزه، شرکت‌کنندگان با بسیاری از جاذبه‌های تاریخی ایران آشنا شدند.
- به بیان ساده، خواندن هر کتابی به افزایش دانش یا وسعت دید ما کمک نمی‌کند.
۷. در بعضی روش‌های منبع‌نویسی از ویرگول برای جدا کردن مشخصات منابع و اطلاعات کتاب‌شناختی استفاده می‌شود:
- نیکوبخت، ناصر، مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، تهران: چشمه، ۱۴۰۲.
در چه مواردی نباید از ویرگول استفاده کرد؟
۱. بعد از حروف عطف (و، اگر، گر، بلکه، آنگاه، آنگه، اما، بل، پس، بلکه، القصه، تا، چون، چه، خواه، در جمله، فی‌الجمله، که، لکن، نیز، وا، وانگهی، ولیکن، ولیکن که، و یا، خواهی، و نیز، دگر، سپس، همچنان، همچنین، همیدون، هنوز، و هم، هم، یا).
کاربرد نادرست: ما قصد داشتیم هرطور شده حرف‌های او را بشنویم پس، تا شب همان‌جا ماندیم.
۲. بعد از حروف اضافه و رای مفعولی:
کاربرد نادرست: پلیس پس از برخورد شدید، همه معترضان را، همراه خانواده‌ها متفرق کرد.
نقطه‌ویرگول (؛)
نقطه‌ویرگول برای ایجاد درنگی بیشتر از ویرگول و کمتر از نقطه به کار می‌رود و کاربرد اشتباه آن در نوشته‌های فارسی بسیار دیده می‌شود. این نشانه را در صفحه‌کلید استاندارد فارسی با کلید ترکیبی Shift+Y تایپ می‌کنیم.
۱. مهم‌ترین کاربرد نقطه‌ویرگول، اشارهٔ فهرست‌وار به اجزای یک مجموعه در جمله یا به صورت چند سطر مجزا است:
- چین برای توسعهٔ فناوری هوش مصنوعی از سه دسته ظرفیت برخوردار است: جمعیتی نزدیک به یک و نیم میلیارد نفر دارد؛ تعداد کاربران اینترنت آن به بیش از ۷۰۰ میلیون نفر می‌رسد؛ دولت این کشور توانایی بالایی در تجمیع داده‌ها دارد.
- مهم‌ترین تحولات انقلابی عرصهٔ فناوری عبارتند از:
الف. انقلاب ماشین بخار؛
ب. انقلاب الکتریسیته؛
پ. انقلاب فناوری اطلاعات؛
ت. انقلاب هوش مصنوعی.
۲. وقتی می‌خواهیم یک جملهٔ معنادار و فعل‌دار را با جملهٔ توضیحی کامل‌تر کنیم. جمله دوم معمولاً با عبارت‌هایی مانند «بنابراین»، «در نتیجه»، «ازاین‌رو»، «چنان‌که»، «بااین‌همه»، «برای نمونه» و… شروع می‌شود:
- حتماً شنیده‌اید که عمق آینده‌نگری ما به ژرفای گذشته‌نگری‌مان بستگی دارد؛ بنابراین، ابتدا به تاریخچهٔ مختصر بازاریابی دیجیتال می‌پردازیم.
۳. وقتی در جمله تعداد زیادی ویرگول به کار رفته باشد و جداسازی بخش‌های مختلف آن با نقطه‌ویرگول، خوانایی و ظاهر بهتری ایجاد کند:
- بپرسش ویرانه چرا می‌سازند؛ آتش چرا می‌زنند؛ سیاه چرا می‌پوشند؛ و این خدای که می‌گویند چرا چنین خشمگین است؟
- اگر بتوانید هوش مدیریتی بالا، تخصص، تعهد و تجربه‌ای را که با سال‌ها تحصیل و کار به دست آورده‌اید، به کار بگیرید؛ خیلی زود به موفقیت خواهید رسید.
دونقطه (:)
از دونقطه به‌عنوان نشانهٔ بیان مطالب و موضوعات استفاده می‌شود. این نشانه را در صفحه‌کلید استاندارد فارسی با کلید ترکیبی Shift+ : تایپ می‌کنیم.
مهم‌ترین کاربردهای این نشانهٔ نگارشی عبارت است از:
۱. بعد از عبارت‌هایی همچون «از این قرار…»، «به این شرح…»، «عبارت است از» و قبل از ارائهٔ یک سری شواهد یا نمونه:
- نام برخی متخصصان که در این حوزه شهرت یافته‌اند از این قرار است: وانگ هایفنگ، اندرو ان.جی، ژانگ یاکین و کی لو.
۲. قبل از نقل قول مستقیم:
- احمد محمود می‌گوید: «رمان همسایه‌ها را بهار سال ۱۳۴۵ در اهواز به پایان رساندم».
۳. قبل از عبارت توضیحی برای بیان دلیل یا نتیجهٔ جمله پایه:
- راز موفقیت این شرکت، ساده است: کشف مهم‌ترین خواسته‌های مشتریان و برآورده کردن آنها.
سه‌نقطه (…)
سه‌نقطه در واقع نشانهٔ مختصرنویسی یا حذف برخی موارد در جمله به قرینهٔ لفظی است و مهم‌ترین کاربردهای آن به این شرح است:
۱. نمایش ادامه داشتن جمله یا عبارت:
- این شبکه‌ها پیشرفت‌های زیادی در زمینهٔ تشخیص تصویر، تشخیص گفتار، ترجمهٔ ماشینی و … به همراه داشته‌اند.
۲. نمایش بخش حذف‌شده، مخصوصاً در کتاب‌های قدیمی و نسخه‌های خطی؛
۳. ایجاد حس تعلیق در متن ادبی یا نمایش کشش و حالت بریده‌بریده در گفت‌وگو:
- «نمی‌توانست لحظه‌ای چشم بر هم بگذارد… همه چیز را دوباره مثل روز اول در مقابلش می‌دید…».
- به دخترک نگاه کرد و گفت: «دیگه نمی… تونم…. تحمل… کنم…».
علامت سؤال (؟)
همان‌طور که از نام این نشانه برمی‌آید، رایج‌ترین کاربرد آن در پایان جمله‌های پرسشی مستقیم و پرسشی تأکیدی است. این نشانه را در صفحه‌کلید استاندارد فارسی با کلید ترکیبی Shift+ ? تایپ می‌کنیم.
- میزان بی‌سوادی در میان زنان ایرانی چقدر است؟
- مگر نمی‌دانید که نباید در برابر زور سر خم کرد؟ (پرسشی تأکیدی)
کاربرد دیگر علامت سؤال، نمایش عدم اطمینان و گمانه‌زنی درمورد یک موضوع است:
- این پیکره‌ها در قرن پنجم یا ششم پیش از میلاد (؟) ساخته شده‌اند.
علامت تعجب (!)
از این نشانه برای نمایش تعجب و حیرت استفاده می‌شود، اما مفاهیمی مانند تحقیر، تحسین، نفرین، تأسف، تمسخر یا تأکید را هم می‌رساند و در متن‌های ادبی و داستانی، به‌ویژه برای نمایش گفت‌وگوی شخصیت‌ها، کاربرد زیادی دارد:
- چه نرم‌افزار مفیدی!
- ببینیم و تعریف کنیم!
- عجب اجرای جالبی داشتند!
- تارا: چرا دیشب در حیاط منزل من راه می‌رفتی؟
مرد تاریخی: زخم‌ها آزارم می دادند!
از دیگر کاربردهای علامت تعجب، جمله‌های امری یا ندا است:
- همراه شو عزیز!
- ای اهورامزدا! ما را از این مصیبت در امان بدار.
خط فاصله (خط تیره) (-)
در نوشتار فارسی چند نوع خط فاصله با طول متفاوت داریم. البته در بسیاری از موارد همهٔ این نشانه‌ها به صورت نیم‌خط یا خط تیره تایپ می‌شود:
۱. سه‌چهارم خط (-) برای جداسازی بازه‌های عددی به کار می‌رود:
- فروغ فرخزاد (۱۳۴۵-۱۳۱۳) از پیشگامان شعر نوی فارسی است.
۲. تمام‌خط (—) در دو طرف جمله معترضه کاملی قرار می‌گیرد که در دل جملهٔ دیگری می‌آید:
- فرهنگ فارسی استاد صدری‌افشار پس از فرهنگ عمید— که انبوهی از واژه‌های جدید و قدیم فارسی را در بر دارد— منتشر شد.
پرانتز (کمانک)
برای باز و بسته کردن پرانتز در صفحه‌کلید استاندارد فارسی از کلیدهای ترکیبی Shift+0 و Shift+9 استفاده می‌کنیم. در ادامه مهم‌ترین کاربردهای پرانتز را می‌آوریم:
۱. وقتی می‌خواهیم مطلبی خارج از بحث اصلی به متن اضافه کنیم یا توضیح اضافه‌ای بدهیم:
- محمد مختاری کتاب‌هایی در بررسی آثار نیما یوشیج، منوچهر آتشی و دیگر شاعران معاصر نگاشت (او نخستین مترجم شعرهای پل سلان از آلمانی به فارسی هم بود).
۲. وقتی به معنا یا معادل یک واژه یا عبارت اشاره می‌کنیم:
- پرانتز (کمانک) و کاما (ویرگول) از نشانه‌های نگارشی پرکاربرد در نوشتار فارسی‌اند.
- به قول حافظ: می‌دمد صبح و کِلِه بست سحاب (صبح شد و ابر در آسمان سایه افکند).
۳. وقتی قصد داریم به تاریخ رویدادها اشاره کنیم:
- کودتای مخالفان مصدق برای سرنگونی دولت او (۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲) با نقش‌آفرینی غیرمستقیم سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا پیش رفت.
کاربرد کمتررایج پرانتز، نشانه‌گذاری برخی فهرست‌های عددی یا الفبایی است.
گیومه «»
این نشانهٔ نگارشی در صفحه‌کلید استاندارد با کلیدهای ترکیبی Shift+L و Shift+K تایپ می‌شود.
۱. اصلی‌ترین کاربرد گیومه، نمایش نقل قول مستقیم است:
- ابوالحسن نجفی پاسخ داد: «نمی‌توانم انکار کنم که وقتی وارد جُنگ اصفهان شدم، در آن تأثیر گذاشتم».
۲. گیومه برای برجسته کردن اصطلاحات تخصصی و موارد ناآشنا در اولین کاربرد در متن هم استفاده می‌شود:
- نام کتاب اشاره‌ای است به ایدۀ «مهندسی زمین‌خورشیدی» یا اصلاح تابش خورشیدی که بعضی دانشمندان برای کمک به کاهش گرمایش زمین پیشنهاد کرده‌اند.
۳. گاهی برای تأکید بر برخی واژه‌ها یا عبارت‌های متن هم گیومه می‌گذاریم تا توجه مخاطب را به نکتهٔ مورد نظرمان جلب کنیم:
- این پدیده‌های پرشتاب را درمجموع با برچسب مبهم «تغییر اقلیمی» می‌شناسیم.
۴. در برخی روش‌های منبع‌نویسی و ارجاعات کتاب‌شناختی برای نمایش عنوان مقاله‌ها و کتاب‌ها از گیومه استفاده می‌شود:
- دهقانی، محمد، «نجف دریابندری از نگاه مینوی»، ادبیات پارسی معاصر، شماره ۹، صص ۸-۳.
کروشه (قلاب) []
کروشه (قلاب) را در صفحه‌کلید فارسی با استفاده از کلیدهای ترکیبی چ Shift+ و ج Shft+ تایپ می‌کنیم و رایج‌ترین کاربرد آن، پوشش دادن بخش‌های الحاقی یا ازقلم‌افتاده متن برای کمک به خواننده در درک بهتر است:
- حاکم نیشابوری می‌نویسد: «باغات و بساتین و مقابر آن در محلات [شهر] داخل گشت».
- وی [عطار] مرید شیخ مجدالدین بغدادی است.
کاربرد دیگرکروشه، نمایش بخش‌های حذف‌شدهٔ نقل قول است:
- استاد خرمشاهی می‌گوید: «نسخهٔ خلخالی […] بر همهٔ نسخه‌های اصیل و کهن دیوان حافظ برتری دارد».
کروشه به جای پرانتز درون پرانتزی دیگر نیز به کار می‌رود.
سخن آخر
نشانه‌گذاری و علائم نگارشی خط فارسی در طول زمان، قواعد کاملاً ثابتی نداشته و کاربرد بسیاری از نشانه‌های نگارشی از سلیقهٔ افراد یا سازمان‌های مختلف تأثیر پذیرفته است. با این حال، رعایت اصول نشانه‌گذاری فعلی علاوه بر آن‌که به خواننده کمک می‌کند متن را صحیح و دقیق بخواند، به‌طور کلی در پرهیز از چنددستگی متن‌های فارسی از نظر نگارش و ویرایش و تثبیت یک نظام نشانه‌گذاری دقیق هم مؤثر خواهد بود.
ما تلاش کرده‌ایم این مطلب تا حد امکان جامع و کامل باشد، اما اگر سؤال یا تردیدی درمورد درستی یا نادرستی جایگاه این نشانه‌های نگارشی در متن خود دارید که آن را در این مطلب پیدا نمی‌کنید، در بخش نظرها برایمان بنویسید.
در نهایت، پس از یادگیری این نشانه‌های نگارشی، با استفاده از افزونه و نرم‌افزار پاکنویس می‌توانید بسیاری از این علائم را با استفاده از چند کلیک در سراسر یک متن فارسی به صورت صحیح و دقیق استفاده کنید و علائم نگارشی نا‌بجا را حذف کنید. برای استفاده از نسخهٔ آنلاین ویراستار متن فارسی یا دانلود نرم‌افزار رایگان ویرایش متن به صفحهٔ خطایاب متن پاکنویس مراجعه کنید.
منابع
- مبانی درست‌نویسی زبان فارسی معیار، ناصر نیکوبخت، نشر چشمه، ۱۴۰۲.
- دانش نشانه‌گذاری در خط فارسی، ناصر نیکوبخت، سید علی قاسم‌زاده، نشر چشمه، ۱۴۰۱.
- آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، حسن ذوالفقاری، نشر علم، ۱۳۹۴.
یک دیدگاه
سلام