اگر با نوشتن سروکار دارید، احتمالاً هنگام نگارش متن در چنین دوراهی‌هایی قرار گرفته‌اید:
- صورت نوشتاری «بیاندازید» درست است یا «بیندازید»؟
- املای «کتابچه» درست است یا «کتابچه»؟
- بنویسیم «کاری‌اند» یا «کاریند»؟
شما در این دوراهی تنها نیستید چراکه دانستن پاسخ این پرسش‌ها تنها به دانش عمومی ما از زبان فارسی ارتباط ندارد. حتی متخصصان زبان و ادب فارسی هم در چنین موضوعاتی صددرصد هم‌نظر نیستند. پدیدآورندگان دستور خط فرهنگستان نیز با همین دید تصمیم گرفتند راهنمای دستور خط فارسی را که مجموعه‌ای است از اصول و قواعد ناظر بر خط، برای کمک به یکدستی در نگارش فارسی تهیه کنند. حتی اگر شما در محیط رایانه می‌نویسید و از نرم‌افزارهای خطایابی چون پاکنویس بهره می‌برید، لازم است آشنایی اولیه‌ای با اصول و قواعد دستور خط فارسی داشته باشید. پاکنویس به شما کمک می‌کند که در به‌کارگیری قوانین دستور خط، سریع‌تر و دقیق‌تر عمل کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای آگاهی و دانش بهتر نسبت به دستور خط با این مقاله همراه شوید.
در این مقاله خواهید خواند:
چرایی پیدایش کتاب دستور خط فرهنگستان
دستور خط فارسی یک جزوهٔ کوچک پنجاه‌وشش صفحه‌ای است که در فرهنگستان زبان و ادب فارسی توسط گروهی از زبان‌شناسان و ادیبان زبان فارسی و در طی برگزاری نشست‌های بسیار تهیه شد. آخرین ویرایش دستور خط در سال ۱۳۸۴ منتشر شده است.
در مقدمهٔ دستور خط ایجاد نظم و یکدستی در خط فارسی به‌عنوان مهم‌ترین دلیل برای تدوین این دستور معرفی شده است. فرهنگستان تلاش کرده است که با ارائهٔ این جزوه تا حد امکان به قانونمندشدن خط فارسی و پرهیز از هرج‌ومرج در ویرایش و نگارش فارسی کمک کند. نویسندگان دستور خط توضیح داده‌اند که در نوشتار این جزوه از ذکر علت هر قاعده خودداری کرده‌اند زیرا این کتاب برای استفادهٔ عموم در نظر گرفته شده است و تا جای امکان از به‌کاربردن اصطلاحات تخصصی در نگارش آن خودداری شده است.
حالا ببینیم دستور خط فارسی از چه قسمت‌هایی تشکیل شده است.
ساختار کتاب دستور خط
دستور خط فرهنگستان جز مقدمه، ۷ بخش اصلی دارد که در ادامه به معرفی هر یک از این بخش‌ها می‌پردازیم.
قواعد کلی
در این بخش هفت قاعده به‌عنوان اصل‌های زیربنایی معرفی شده‌اند و تلاش پدیدآورندگان بر این بوده که این اصول خدشه‌دار نشوند.
۱. حفظ چهرهٔ خط فارسی
به‌طور خلاصه دستور خط در جهت حفظ چهرهٔ خط فارسی حرکت کرده است تا ارتباط گویشوران با فرهنگ کهن و ادبیات فارسی از بین نرود. درواقع برای نویسندگان این جزوه مهم بوده است که با پذیرش تغییرات جدید، خط فارسی به‌گونه‌ای دچار دگرگونی نشود که خواندن ادبیات مکتوبِ گذشته برای ایرانیان کنونی دشوار باشد؛ بنابراین هر جا احساس شده که تصمیم یا قاعده‌ای ثبات چهرهٔ خط را مخدوش می‌کند، از آن جلوگیری به عمل آمده است.
۲. استقلال خط فارسی
این دستور بر استقلال خط فارسی تأکید می‌کند. برای نمونه تنها در نوشتن آیه‌های قرآنی می‌توان از رسم‌الخط عربی استفاده کرد و در باقی اوقات اجازه نداریم رسم‌الخط عربی را در خط فارسی وارد کنیم. یک مثال رایج شاید کاربرد «الف مقصوره» باشد که در خط فارسی جایی ندارد. منظور از الف مقصوره الفی است که روی پایهٔ «ی» قرار می‌گیرد. مثلاً در فارسی صورت درست نوشتاری نام «هارون» به این صورت است درحالی‌که در متن قرآن می‌توان به این صورت نیز آن را نوشت: «هٰرون».
۳. هماهنگی املا و تلفظ
یکی دیگر از قواعد موردنظر نویسندگان دستور این بوده که تا حد امکان بین صورت نوشتاری و گفتاری واژه هماهنگی و شباهت وجود داشته باشد تا دشواری املایی برای آموزش، کمتر پیش بیاید. به عبارت درست همان‌طور که واژه‌ای را تلفظ می‌کنیم، آن را بنویسیم و از اضافه‌کردن غیرضروری نویسه به املای کلمه خودداری کنیم. مثلاً در مورد واژهٔ «بینداز» اضافه‌کردن نویسهٔ الف به املای واژه به‌صورت «بیانداز» غیرضروری است و این اصل را خدشه‌دار می‌کند. پس صورت درست نوشتاری این واژه «بینداز» است.
۴. فراگیری قاعده
یکی دیگر از ویژگی‌های این دستور این است که قاعده به صورتی تنظیم شده است که یا استثنا نداشته باشد یا تعداد آن کم باشد.
۵. آسانی خواندن و نوشتن
تلاش شده است هر قاعده طوری تنظیم شود که پیروی از آن، خواندن و نوشتن را راحت‌تر کند.
۶. آسانی آموزش قواعد
هر قاعده باید به‌گونه‌ای باشد که آموختن و به‌کاربستن آن برای اکثر باسوادان دردسر و زحمت ایجاد نکند.
۷. فاصله‌گذاری در جهت درست‌خوانی و درست نویسی
آخرین قاعدهٔ کلی، به فاصله‌گذاری به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین چالش‌های امروزهٔ خط فارسی اشاره کرده است. همان‌طور که در دستور خط فارسی تأکید شده است، استفاده از نیم‌فاصله و کاربرد درست فاصله‌گذاری باید به خوانش آسان متن فارسی یا انتقال درست پیام منجر شود؛ بنابراین باید مواظب بود تا در املای واژه‌های مرکب، از نیم‌فاصله درست و بجا استفاده شود. به‌عنوان‌مثال، واژه‌ای مانند «علاقه‌مند» قبلاً به‌صورت «علاقمند» نیز نوشته می‌شد که اکنون موردپذیرش فرهنگستان نیست؛ زیرا از دید نویسندگان دستور خط، واژه‌هایی که به نویسهٔ «ه» ختم می‌شوند در هنگام دریافت پسوند، این نویسه با نیم‌فاصله از پسوند قرار می‌گیرد. درحالی‌که همین پسوند در واژهٔ دیگری چون ارجمند به انتهای واژهٔ بسیط می‌چسبد.
البته رعایت نیم‌فاصله در محیط رایانه یا تلفن‌های همراه همیشه کار راحتی نیست و اگر از نرم‌افزار پاکنویس در این زمینه کمک بگیرید کار ویرایش و نگارش متن خود را با سرعت و دقت بهتری انجام خواهید داد.
ویژگی‌های خط فارسی
بخش دوم دستور خط به ویژگی‌های خط فارسی می‌پردازد. منظور از ویژگی خط فارسی ارتباط بین نویسه‌ها و آواهای زبان فارسی است. مثلاً نویسهٔ «و» نمایندهٔ بیش از یک صداست. به‌بیان‌دیگر این آوا در واژه‌های «دو، مور، جوشن، وام» صداهای متفاوتی دارد که با یک نویسه نمایندگی می‌شوند. یا برخی حروف مانند «س» بسته به جایگاهشان در کلمه به صورت‌های مختلف نوشته می‌شوند (مثلاً سبد، پسر، نفس و خروس).
جدول‌ها
پس از معرفی ویژگی‌های خط فارسی برای روشن‌شدن ذهن خواننده، این ویژگی‌ها به‌صورت جدول‌های متعدد با ذکر مثال در هر قاعده ارائه می‌شود.
املای برخی واژه‌ها و وندها
برای نوشتن برخی وندها یا واژه‌ها قاعدهٔ مشخصی وجود دارد که در این بخش به آن‌ها اشاره شده است. مثلاً واژهٔ «چه» همیشه از کلمات پس از خود جدا نوشته می‌شود مگر موارد زیر:
چرا، چگونه، چقدر، چطور، چسان
یا همین واژه همیشه به کلمهٔ پیش از خود می‌چسبد، مانند:
آنچه، چنانچه، خوانچه، کتابچه
وام‌واژه‌های عربی
واژه‌هایی با ریشهٔ عربی وقتی وارد زبان فارسی می‌شوند، از رسم‌الخط فارسی پیروی می‌کنند و برای هر مورد آن قانونی در نظر گرفته می‌شود که در این بخش از دستور خط فارسی به این قوانین پرداخته می‌شود. به‌عنوان‌مثال، اسم‌های خاص که در عربی با الف مقصوره روی پایهٔ «ی» نوشته می‌شوند، در فارسی به همان صورت می‌آیند ولی نیاز به درج الف مقصوره نیست؛ مانند:
عیسی، موسی، مرتضی، مصطفی
یا تنوین نصب در واژه‌های مأخوذ از عربی در فارسی وارد شده است و املای واژه‌های آن به‌صورت زیر صحیح است:
مثلاً، واقعاً، حتماً، ابداً
ترکیبات
این بخش خودش به دو زیربخش تقسیم می‌شود که در آن به گوناگونی املای واژه‌های مرکب توجه شده است. از نظر نویسندگان دستور خط، برخی واژه‌ها حتماً باید جدا نوشته شوند (با نیم‌فاصله) مانند:
دل‌انگیز، سخن‌گفتن، بهانه‌گیر، عافیت‌طلبی
و البته هر جا امکان داشته برای دستور موردنظر قاعده‌ای مطرح شده است.
همچنین بعضی کلمه‌ها هستند که حتماً باید پیوسته نوشته شوند (چسبان)؛ مانند:
گلاب، دستاس، غمخوار، استاندار
واژه‌هایی با چند صورت املایی
این بخش قسمت پایانی دستور خط است و همان‌طور که در تصویر می‌بینید به واژه‌هایی می‌پردازد که یک یا چند صورت املایی در فارسی دارند. نویسندگان دستور خط این صورت‌های مکتوب را درست در نظر گرفته‌اند اما با اصطلاح ضبط مختار یک صورت را بر دیگری ترجیح داده‌اند. مثلاً برای کلمهٔ نفتالین دو صورت املایی «نفتالین و نفطالین» درج شده است اما صورت املایی «نفتالین» به‌عنوان صورت برگزیده در مقابل آن نوشته شده است.
دانلود دستور خط
فرهنگستان زبان و ادب فارسی نسخهٔ PDF دستور خط فارسی را در وبگاه خود قرار داده است. از طریق لینک زیر می‌توانید این فایل را مستقیماً از وبگاه فرهنگستان دانلود کنید:
فرهنگ املایی، تکمیل‌کنندهٔ دستور خط
دستور خط فارسی تنها تلاش فرهنگستان برای سروسامان‌دادن به اوضاع خط فارسی نیست و با جزوه‌های تکمیلی دیگری مانند فرهنگ املایی دنبال شده است. پیشنهاد می‌کنیم مقالهٔ پاکنویس دربارهٔ این فرهنگ را هم مطالعه کنید.
